Ρομά ή τσιγγάνοι ή μποέμ ή κατσίβελοι: Από την Ινδία… στην Ελλάδα και την υπόλοιπη Ευρώπη

Το θέμα των Ρομά (ή τσιγγάνων ή αθίγγανων ή, μειωτικά, γύφτων) έχει απασχολήσει στο πέρασμα των αιώνων εκατοντάδες ηγεμόνες, επιστήμονες και χιλιάδες απλούς ανθρώπους. Όλοι και όλες έχουμε έρθει σε επαφή με Ρομά, όπως αποκαλούνται διεθνώς ή τσιγγάνους, όπως αποκαλούνται οι ίδιοι. Ποια είναι όμως η ιστορία αυτού του λαού;

Ιδιαίτερα από τα χρόνια της εμφάνισής τους στην Ευρώπη άρχισαν να διατυπώνονται διάφορες θεωρίες για την προέλευσή τους. Κάποιοι μύθοι που διαδίδονταν και από τους ίδιους οδήγησαν ακόμα και επιστήμονες να τους αποδώσουν καταγωγή από βιβλικά πρόσωπα, ενώ υπήρξαν και πολλοί που θεωρούσαν ότι σχετίζονταν με λαούς που ανέφεραν αρχαίοι συγγραφείς.

Τελικά, η απάντηση δόθηκε από τη Γλωσσολογία! Κοινά στοιχεία της Ινδικής γλώσσας και της Ρομανί γλώσσας των τσιγγάνων ήταν αυτά που απέδειξαν την καταγωγή των Ρομά από την ινδική υποήπειρο, συγκεκριμένα από το σημερινό Πακιστάν.

Θεωρίες για την προέλευση των Ρομά

Τον 15ο και τον 16ο αιώνα που οι Ρομά έφτασαν μαζικά στην Ευρώπη, άρχισαν να διατυπώνονται και οι πρώτες, ατεκμηρίωτες βέβαια, απόψεις για την προέλευσή τους. Γράφτηκε ότι είναι απόγονοι του Νώε ή του γιου του Χαμ ή διασωθέντων κατοίκων της Ατλαντίδας ή ιερέων της αιγυπτιακής θεάς Ίσιδας! Υπήρξαν επίσης και άλλες εκδοχές, οι οποίες προκύπτουν από το όνομα «τσιγγάνοι». Μία από αυτές αναφέρει ότι κατάγονται από τους αρχαίους Σικανούς (κατοίκους της Σικελίας) και ότι από το όνομα αυτό προήλθαν οι λέξεις «Sincani» και «Zingani». Άλλοι, ανάγουν την καταγωγή τους στους κατοίκους της αρχαίας Βρετάνης (περιφέρεια της δυτικής Γαλλίας). Η γαλλική λέξη Bohème, ομόηχη της λέξης Boem (μαγεμένος) σήμαινε, εκτός από τους Βοημούς και τους ανθρώπους που ζουν ανέμελα, χωρίς να σκέφτονται το αύριο.

Επίσης, οι Ρομά θεωρήθηκαν απόγονοι των Αβάρων, νομαδικού λαού της Ευρασίας που εμφανίστηκε στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη τον 6ο αιώνα και κυριάρχησαν στην κοιλάδα της Πανονίας ως τον 9ο αιώνα, οπότε υποτάχθηκαν στον Καρλομάγνο. Άλλοι πάλι θεωρούσαν ότι είναι απόγονοι των Ούννων του Αττίλα ή των Πετσενέγ(γ)ων, ημινομαδικής τουρκικής φυλής, που συνετρίβησαν από τους Βυζαντινούς το 1122. Υπήρξαν επίσης ερευνητές που θεωρούσαν τους Ρομά απογόνους των ιερέων της Dea Siria και κοιτίδα τους της Κιλικία. Άλλοι τους συνέδεσαν με τους Anestii του Αιλιανού, άλλοι με τους απογόνους του Κάιν, άλλοι τους θεωρούσαν αυτόχθονα λαό των Άλπεων, απογόνους λαών των Πυρηναίων, των ειλώτων της αρχαίας Σπάρτης κ.ά.

Η Γλωσσολογία δίνει τη λύση

Κάποιες από αυτές τις θεωρίες (με απογόνους του Νώε, του Χαμ ή ιερέων της Ίσιδας) δεν μπορούσαν βέβαια να γίνουν αποδεκτές. Άλλες, όπως αυτή με τους Πετσενέγ(γ)ους χώλαιναν στις ημερομηνίες, καθώς οι τσιγγάνοι είχαν εμφανιστεί σε βυζαντινά εδάφη πριν από αυτούς. Τόσο όλες αυτές, όσο και οι υπόλοιπες δεν μπορούσαν να ερμηνεύσουν την προέλευση της γλώσσας τους. Όταν όμως ο Johann Christian Christoph Rudiger (1751-1822) κατάφερε να συσχετίσει τη Ρομανί με τις ινδικές γλώσσες, το μυστήριο λύθηκε.

Κοιτίδα των Ρομά ήταν η ινδική υποήπειρος. Αρχικά θεωρήθηκε ότι την ανακάλυψη για τη γλώσσα των Ρομά είχε κάνει ο Ούγγρος Istvan Valyi, φοιτητής Θεολογίας τότε. Όμως όλοι σήμερα πιστώνουν στον Rudiger τη λύση του μυστηρίου της προέλευσης των Ρομά.

Η πορεία των Ρομά από την Ινδία ως τη Μεσόγειο

Τον 3ο μ.Χ. ο σάχης της Περσίας Αρδασίρ (βασίλεψε από το 224 ως το 241) κατέκτησε τη Βόρεια Ινδία, την περιοχή του σημερινού Πακιστάν. Τη μετέτρεψε σε «αποικία» της Περσίας. Αποτέλεσμα αυτής της κατάκτησης ήταν η άφιξη πολλών Ινδών στην Περσία. Ανάμεσά τους υπήρχαν αγρότες, βοσκοί, μισθοφόροι πολεμιστές, παλατιανοί φρουροί, μουσικοί, λογιστές κ.ά. Όλοι είχαν ακούσει για την πλούσια ζωή στην Περσία και αναζητούσαν εκεί ευκαιρίες. Από την πλευρά τους οι Πέρσες δέχτηκαν να προσλάβουν τους Ινδούς για διάφορες εργασίες, ιδιαίτερα όταν έπαιρναν χαμηλότερες αμοιβές από αυτές των Περσών. Οι Ινδοί, καθώς μιλούσαν σχεδόν ίδια γλώσσα και είχαν την ίδια θρησκεία, συγχρωτίστηκαν κοινωνικά και πάντρευαν τα παιδιά τους με άλλα, από την ίδια ομάδα. Άλλωστε, οι Πέρσες απέφευγαν τη σύναψη γάμου με μελαμψούς Ινδούς ή μελαμψές Ινδές. Έτσι, δημιουργήθηκε στην Περσία μια νέα εθνική ομάδα.

Οι Ινδοί αποκαλούσαν τους εαυτούς τους «Dom». Πρόκειται φυσικά για ινδική λέξη, η αρχική σημασία της οποίας ήταν «άνθρωπος». Σήμερα, σε μερικά μέρη της Ινδίας, η λέξη παραπέμπει μόνο σε μία από τις κάστες. Ο τρόπος προφοράς του «d» οδήγησε στη μετατροπή του σε r και του «Dom» σε «Rom». Εκείνη την εποχή οι Πέρσες ήταν οπαδοί του ζωροαστρισμού. Οι Ρομ παρέμειναν Ινδουιστές. Η θρησκεία τους άλλαξε μόνο όταν ήρθαν σε επαφή με τον Χριστιανισμό και το Ισλάμ. Ο Πέρσης σάχης Μπάχραμ Γουρ (420-438) έφερε μουσικούς και χορευτές από την Ινδία στην Περσία, καθώς είχε δει το ταλέντο τους στην Αυλή ενός τοπικού μονάρχη, πατέρα μιας από τις συζύγους του. Ορισμένοι από τους μουσικούς αυτούς έμειναν στην Περσία, άλλοι όμως μετακινήθηκαν αργότερα προς την Ευρώπη. Η εγκατάλειψη της Μέσης Ανατολής από τους Αβάρους και η μετακίνησή τους προς την Ευρώπη άνοιξε τον δρόμο στους Ρομ να εγκατασταθούν στη Βόρεια Περσία.

Αυτό έγινε πριν το 640 μ.Χ. Το 642 μ.Χ. οι Άραβες κατέλαβαν την Περσία. Τους Ινδούς που συνάντησαν εκεί τους ονόμασαν «Ζοτ». Πολλούς από αυτούς τους μετακίνησαν στη Μέση Ανατολή. Ωστόσο, οι Ζοτ εκεί, που είχαν αυξηθεί πληθυσμιακά, πήραν τον έλεγχο της περιοχής και άρχισαν να επιβάλλουν φόρους στους εμπόρους που περνούσαν από τη Μέση Ανατολή. Αυτό εξόργισε τον χαλίφη της Βαγδάτης που έστειλε στρατεύματα εναντίον τους (820-821), τα οποία όμως δεν κατάφεραν να τους υποτάξουν. Το 834 όμως, ο χαλίφης Μοτάσεμ έστειλε τον ικανό στρατηγό Ιμπν-Αν-μπάσα εναντίον τους. Οι Ζοτ ηττήθηκαν. 300 από αυτούς σκοτώθηκαν και 500 αιχμαλωτίστηκαν. Μετά από λίγο αποκεφαλίστηκαν.

Στη Βαγδάτη μεταφέρθηκαν 27.000 Ζοτ. Ο Μοτάσεμ, τους έστειλε στις πόλεις Χαϊνεκίν και Αϊντάμπ. Η Αϊντάμπ, πόλη της Αιγύπτου, εγκαταλελειμμένη σήμερα, βρισκόταν τότε στα σύνορα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με το κράτος των Αράβων.

Οι Βυζαντινοί πολιόρκησαν την πόλη. Οι Ζοτ (Ρομ) που ήταν καλοί πολεμιστές, πήραν μέρος στη μάχη εναντίον τους, όμως οι Άραβες στους οποίους είχαν ενταχθεί οι Ζοτ, ηττήθηκαν (855). Ακολούθησαν νέες απελάσεις. Οι περισσότεροι Ρομ κινήθηκαν προς το εσωτερικό του Βυζαντίου και από εκεί στην Ευρώπη.

Το χρονικό της άφιξης των Ρομά στην Ελλάδα και την Ευρώπη

Μέσω Αρμενίας ή Κιλικίας οι Ρομ έφτασαν στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Γύρω στο 1050 υπάρχουν αναφορές για αστρολόγους, χαρτορίχτρες, ακροβάτες, γητευτές φιδιών, εκπαιδευτές αρκούδων και χειρουργούς κτηνιάτρους, που προέρχονταν από τους Ρομ. Αργότερα αναφέρονται οι «Romiti» που εργάζονταν στην Ελλάδα ως υποδηματοποιοί. Πάντως, ο Κώστας Μπίρης στο βιβλίο του «Οι Τσιγγάνοι (Ρωμ και Γύφτοι)» αναφέρει ότι οι Ρομ («γύφτους» τους αποκαλεί) εμφανίζονται στη Λαμία πριν τα μέσα του 9ου αιώνα. Το βασικό επάγγελμα των Ρομ ήταν αυτό του σιδερά. Στην Κωνσταντινούπολη οι Ρομ ονομάζονταν «Αθίγγανοι», καθώς υπήρχε σύγχυση με τους αιρετικούς «Αθίγγανους» («άθικτους») οι οποίοι δεν άφηναν κανέναν να τους ακουμπήσει, γνωστούς και ως Μελχισεδεκίτες!

Στο ημερολόγιο του προσκυνήματός του στην Ιερουσαλήμ ο Φραγκισκανός μοναχός Niccolo da Poggibonsi περιγράφει τη σύγκρουση με μια κοινότητα ανθρώπων με σκούρο δέρμα και παράξενα ρούχα που «πήγαιναν από τόπο σε τόπο με τις οικογένειές τους και τα υπάρχοντά τους». Το 1322 έχουμε την πρώτη επιβεβαιωμένη παρουσία τσιγγάνων στον ελληνικό χώρο: Στο Ηράκλειο της Κρήτης αναφέρονται μέλη μιας νομαδικής κοινότητας που ζούσε σε τέντες-σκηνές. Το 1340 η αυτοκράτειρα Αικατερίνη εκδίδει διάταγμα θέσπισης βαρονίας τσιγγάνων (Feudum Acinganorum) στην Κέρκυρα με χορήγηση ορισμένων προνομίων στον πληθυσμό τους. Οι Ρομ βρίσκονται σε καθεστώς δουλείας και πρέπει να πληρώνουν μετρητά και αγαθά στον βαρόνο. Τέλος, το 1384 υπάρχει μαζική εγκατάσταση Ρομ στη Μεθώνη, σημαντικό συγκοινωνιακό κόμβο της εποχής για το ταξίδι Άγιοι Τόποι-Ιταλία και αντίστροφα. Το 1397 τσιγγάνοι έφτασαν στο Ναύπλιο.

Όσο για τις υπόλοιπες χώρες; Το 1347 φτάνουν στο Πρίζρεν (σήμερα ανήκει στο Κόσοβο), το 1348 στο Ντουμπρόβνικ (Κροατία), το 1378 στο Μοναστήρι της Ρίλας (Βουλγαρία), το 1382 στο Ζάγκρεμπ (Κροατία), το 1407 στο Χίλντεσχαϊμ (Γερμανία) και το 1416 στο Μπρασόβ (Ρουμανία). Ακολούθησαν η Λιθουανία (1501), η Σκωτία (1505) και η Αγγλία (1513).

Η προέλευση των άλλων ονομασιών των Ρομ

Όπως έχει αναφερθεί, η λέξη Ρομ (άντρας, σύζυγος) χρησιμοποιείται διεθνώς για τον νομαδικό αυτό λαό. Οι ίδιοι προτιμούν τη λ. τσιγγάνος<ατσίγγανος<αθίγγανος «άθικτος, ανέγγιχτος». Η μειωτική ονομασία γύφτοι<Αιγύπτιοι δόθηκε είτε γιατί έφτασαν στο Βυζάντιο μέσω Αιγύπτου είτε μέσω της «μικρής Αιγύπτου» της Κιλικίας.