Ο Βασίλης Ραφαηλίδης και η δημοκρατία στην Τέχνη

Ο Βασίλης Ραφαηλίδης και η δημοκρατία στην Τέχνη

Στις 8 Σεπτεμβρίου 2000 πεθαίνει ο συγγραφέας, δημοσιογράφος, και κριτικός κινηματογράφου Βασίλης Ραφαηλίδης. Άνθρωπος ιδιαίτερου πνεύματος με εντονότατη παρουσία που άρθρωνε δημόσια, γραπτά και προφορικά, με παρρησία τις ιδέες και τις απόψεις του.

Ο Βασίλης Ραφαηλίδης συνεργάστηκε με πολλά έντυπα και από το 1974 ως το 1983 αρθρογραφούσε στο «ΒΗΜΑ». Το κείμενο που ακολουθεί, δημοσιευμένο στις 15 Νοεμβρίου 1981, είναι ενδεικτικό του ύφους και των ιδεών του.

Δημιουργοί υπό δημοκρατικές διαδικασίες

«Αναρωτηθήκατε ποτέ τι έχει να γίνει αν κάποτε εφαρμόζαμε κατά γράμμα την απαίτηση για “δημοκρατική τέχνη”; Κι αν αυτή την απαίτηση την επιβάλαμε με “δημοκρατικές διαδικασίες” στο δημιουργό;

Ας υποθέσουμε πως ένας σκηνοθέτης του κινηματογράφου – για να παραμείνουμε στην πιο λαϊκή και μαζική τέχνη- ήταν υποχρεωμένος να γυρίζει τις ταινίες που “θέλει ο λαός”. Ας φανταστούμε, ακόμα, ένα δημοψήφισμα, κατά το οποίο ο λαός καλείται να αποφασίσει για το ποιες και τι είδους ταινίες θέλει να του φτιάξουν και να του προσφέρουν.

Ας υποθέσουμε τέλος, ότι αυτό το φανταστικό δημοψήφισμα γίνεται τώρα στην Ελλάδα. Δε χωράει αμφιβολία πως τα αποτελέσματα θα ήταν τα πιο παλαβά που έδωσαν ποτέ ελληνικές εκλογές!

Άλλωστε δε χρειάζεται να οργανώσουμε δημοψηφίσματα. Αυτά γίνονται ήδη καθημερινά στην τηλεόραση, όπως μαρτυράει η μέτρηση της ακροαματικότητας, διάφορων σήριαλ, που υπερπροτιμά ο λαός.

Λαός

«Μια απαραίτητη διευκρίνιση: Όταν λέμε “λαός” δεν εννοούμε την κοινωνική ομάδα που μας βολεύει, ή στην οποία ανήκουμε εμείς. Εννοούμε συλλήβδην του πάντες: Τους ιδιοφυείς και τους βλάκες, τους πλούσιους και τους φτωχούς, τους προικισμένους απ’ τη φύση, τους ανώριμους νέους και τους υπερώριμους γέρους – ακόμα κι αυτούς που πάσχουν από γεροντική άνοια.

Εν ολίγοις, το “εκλογικό σώμα” κι εδώ πρέπει να είναι οπωσδήποτε ακριβώς όμοιο με το εκλογικό σώμα των βουλευτικών εκλογών, προκειμένου να εννοούμε Δημοκρατία όταν λέμε Δημοκρατία και να μην παίζουμε με τις λέξεις.

Το αποτέλεσμα που θα έδιναν τέτοιες “αισθητικές” εκλογές από τέτοιο εκλογικό σώμα θα καθόριζε, με απόλυτη ακρίβεια, την ποιότητα του προς παραγωγήν καλλιτεχνικού προϊόντος.

Ενώ “ο αισθητικός μέσος όρος του γούστου” θα δημιουργούσε, επιτέλους, τον στην κυριολεξία “ιδανικό θεατή”. Δηλαδή, τον χειρότερο που μπορεί να υπάρξει.

Μάρκετινγκ του θεάματος

«Όλα τα παραπάνω δεν είναι παρά εικασίες. Ο ιδανικός θεατής δεν υπάρχει παρά μόνο σαν στατιστικός μέσος όρος. Αλλά η στατιστική ποτέ και σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να μπει στην υπηρεσία της αισθητικής και του προσωπικού γούστου.

Βέβαια, υπάρχει ένα “μάρκετινγκ του θεάματος”, που το Χόλλυγουντ ξέρει να το εφαρμόζει με επιτυχία. Όμως αυτό το μάρκετινγκ δεν αφορά ποτέ την αισθητική.

Αφορά μόνο τις επιθυμίες του θεατή, τις τρέχουσες προσδοκίες του και τα κυριαρχούντα μια δεδομένη στιγμή προβλήματα που ο θεατής θα ήθελε να τα δει θεαματοποιημένα.

Όμως, ποτέ κανείς θεατής δεν ρωτήθηκε κάτω από ποια φόρμα θα προτιμούσε αν του σερβιριστούν αυτά τα προβλήματα. Γιατί τη φόρμα την επιλέγει αποκλειστικά ο δημιουργός, ακόμα και στην περίπτωση που δεν επιλέγει το περιεχόμενο. Και είναι αυτονόητο πώς το οποιοδήποτε περιεχόμενο μπορεί να ντυθεί την οποιαδήποτε φόρμα.

Προεπιλεγμένη φόρμα

«Συνεπώς, ένα περιεχόμενο διαλεγμένο με «δημοκρατικές διαδικασίες», με το μάρκετινγκ ας πούμε, που είναι η μόνη πρόσφορη μορφή για τέτοια “δημοψηφίσματα”, μπορεί να εμφανιστεί με μια φόρμα τόσο “αντιδημοκρατική” – δηλαδή αυθαίρετη, δηλαδή επιλεγμένη αποκλειστικά απ’ τον δημιουργό – που να αχρηστεύει τελείως τη “θέληση του λαού”.

Η μόνη γνωστή περίπτωση προεπιλεγμένης και επιβεβλημένης στο δημιουργό φόρμας είναι αυτή του “σοσιαλιστικού ρεαλισμού”. Τα αποτελέσματα τούτης της διατεταγμένης αισθητικής είναι γνωστά: Τυποποίηση και ομοιομορφία, σε σημείο που το έργο τέχνης να μοιάζει με βιομηχανικό προϊόν παραγόμενο εν σειρά. Και η ομοιομορφία στην τέχνη σημαίνει κατάργηση της τέχνης.

Η δημοκρατία στην τέχνη είναι απολύτως αδύνατη, απ’ την ίδια τη φύση του αισθητικού γεγονότος. Συνεπώς, το μόνο που μπορεί να κάνει ο “λαός” είναι να διατυπώνει ευχές: Είναι ευχής έργο να επιλέξει ο δημιουργός μια φόρμα απλή και κατανοητή.

Μεμψιμοιρία

«Αλλά αν δεν την επιλέξει, αυτό είναι αναφαίρετο και δημοκρατικό δικαίωμα του δημιουργού και κανείς δεν έχει δικαίωμα να μεμψιμοιρήσει για την “αντιδημοκρατικότητά” του.

Αν μεμψιμοιρήσει, το μόνο που θα καταφέρει τελικά είναι να φανερώσει τη δική του βαθιά αντιδημοκρατικότητα: Προσπαθεί να επιβάλει τη δική του προσωπική άποψη για μια φόρμα. Και κανείς δεν μπορεί να εγγυηθεί πώς τούτη η άποψη είναι η σωστότερη για το συγκεκριμένο θέμα και πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο δημιουργός.

Το μόνο που μας μένει να κάνουμε, είναι να αποφαινόμαστε κριτικά για το αν η συγκεκριμένη φόρμα που επιλέχτηκε είναι η ενδεδειγμένη για το συγκεκριμένο θέμα που αναπτύσσεται, και όχι για το αν είναι καλή ή κακή καθεαυτή.

Άλλωστε, καλές και κακές φόρμες καθεαυτές δεν υπάρχουν, όπως δεν υπάρχει ένδυμα καλό ή κακό ανεξάρτητα απ’ αυτόν που το φοράει. Οπότε μιλάμε για το αν “τού πάει” το κοστούμι, δηλαδή η φόρμα.

Καντ και Κίργκεργκαρντ

«Και πώς θα περισωθεί τελικά, ο άμοιρος θεατής μέσα σ’ αυτόν τον λαβύρινθο της αισθητικής; Συνταγή δεν υπάρχει. Το μόνο που θα μπορούσαμε να κάνουμε εδώ, είναι να επαναλαμβάνουμε συνέχεια τα λόγια του Καντ: “Έχε το θάρρος να χρησιμοποιείς το δικό σου μυαλό. Αυτό είναι το σύνθημα της Διαφώτισης”.

Άλλωστε, κατά τον Κίργκεργκαρντ, “μόνο διαλέγοντας και αποφασίζοντας αρχίζεις να γίνεσαι κάτι”. Kι αυτοί που τα περιμένουν όλα έτοιμα και μασημένα απ’ τον δημιουργό ούτε διαλέγουν, ούτε αποφασίζουν. Εκείνος διαλέγει και αποφασίζει για λογαριασμό τους για να παραλλάξουμε το γνωστό εμπορικό σλόγκαν.

Να, λοιπόν, που η απαίτηση για δημοκρατικότητα έμπασε τη δικτατορία από την πίσω πόρτα. Γιατί δεν συνηθίσαμε ούτε να χρησιμοποιούμε το μυαλό μας ούτε να επιλέγουμε. Και, τόσο η ικανότητα προς επιλογήν όσο και το μυαλό πρέπει να λειτουργούν τόσο καλύτερα, όσο πολυπλοκότερα είναι τα αισθητικά φαινόμενα.

Κάθε άλλο αίτημα θα ήταν άστοχη απαίτηση των οκνηρών».